File 17 - Ατομικός Φάκελος Σολωμάκης Δημήτριος

Στις 20 Φεβρουαρίου 1930 η Επιτροπεία του Λιμενικού Ταμείου Θεσσαλονίκης παραλαμβάνει τις εγκαταστάσεις, τις υπηρεσίες και το προσωπικό του τελωνειακού λιμένα από τη Γαλλική Εταιρία. Το οργανόγραμμα καθώς και οι υπηρεσίες παραμένουν ίδια. Η Γραμματεία της Γαλλικής Εταιρίας λειτουργεί πλέον ως υπηρεσία του ΛΤΘ. Ο νέος οργανισμός λειτουργίας του ΛΤΘ θα κατατεθεί τον Μάρτιο του 1935 και ένας νέος πληρέστερος στις 16/11/1938. Με βάση αυτόν υπάγεται στη νεοπαγή Υπηρεσία Εκμεταλλεύσεως ΛΤΘ.

Μετά τη συγχώνευση του ΛΤΘ με την ΕΖΘ στις 5/12/1953 με βάση το Ν. 2551 (27/8/53), συστάθηκε η Α΄ Διεύθυνσις Διοικητικών Υπηρεσιών Ελευθέρας Ζώνης και Λιμένα Θεσσαλονίκης η οποία προέκυψε ουσιαστικά από τη συγχώνευση του Διοικητικού Τμήματος ΕΖΘ και του Τμήματος Γραμματείας ΛΤΘ. Ο τίτλος και οι αρμοδιότητες προσδιορίστηκαν επίσημα στον οργανισμό της ΕΖΛΘ με ειδικό Διάταγμα (1955/12/3). Στη Διεύθυνση προΐσταται Διευθυντής με βαθμό 3ο ή 2ο.

Με βάση τον Οργανισμό της ΕΖΛΘ (1955/12/3), συστήνεται το Τμήμα Α2 Προσωπικού υπαγόμενο στην Α΄ Διεύθυνση Διοικητικών Υπηρεσιών Ελευθέρας Ζώνης και Λιμένα Θεσσαλονίκης.

Με την νέα κατάσταση του Βαλκανικού χώρου μετά το τέλος των βαλκανικών πολέμων, η Θεσσαλονίκη στερήθηκε μεγάλο μέρος της ενδοχώρας η οποία την τροφοδοτούσε τα προηγούμενα χρόνια. Αμέσως λοιπόν προέκυψε η ιδέα από παράγοντες του κράτους και συγκεκριμένα τον τότε Διευθυντή των Οικονομικών Υπηρεσιών Μακεδονίας Γεώργιο Κοφινά για τη δημιουργία στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης ενός οργανισμού ο οποίος όχι μόνο να συγκρατήσει, αλλά και να επαυξήσει την προηγούμενη «πελατεία» της πόλης παρέχοντας στο εμπόριο όλα τα μέσα της πολυδάπανης διαμετακόμισης απαλλαγμένης από διατυπώσεις. Το σχέδιο αυτό είχε παρουσιαστεί από τον ίδιο στη γαλλόφωνη εφημερίδα L Independent τον Δεκέμβριο του 1912.

Δύο χρόνια αργότερα ψηφίσθηκε με το νόμο 390 της 17 Νοεμβρίου 1914 και το αντίστοιχο διάταγμα της 28 Σεπτεμβρίου 1915 η ίδρυση της Ελευθέρας Ζώνης. Ωστόσο, η κήρυξη του παγκοσμίου πολέμου δεν επέτρεψε την εφαρμογή των μέτρων αυτών. Όταν όμως τελείωσε ο πόλεμος και άρχισαν να αποκαθίστανται οι συγκοινωνίες και οι οικονομικές σχέσεις μεταξύ των κρατών, προέκυψε πάλι ζήτημα της εξυπηρέτησης του διαμετακομιστικού εμπορίου. Αντίστοιχα το ίδιο αίτημα παρουσίαζε και η Σερβία η οποία ήταν σύμμαχος χώρα και δέσμευε την Ελλάδα με συνθήκη.

Από τις αρχές του 1923 εμφανίζεται με πιο έντονους ρυθμούς το ενδιαφέρον του κράτους για την ίδρυση Ελευθέρας Ζώνης. Ο νέος υπουργός Οικονομικών Γεώργιος Κοφινάς ιεραρχεί ψηλά το θέμα θεωρώντας πως πρόκειται για «υψίστης Εθνικής και Οικονομικής σημασίας ζήτημα». Συγκεκριμένα λοιπόν, τον Μάρτιο του 1923 η «Επαναστατική Κυβέρνηση» συστήνει στην Θεσσαλονίκη «νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου καλούμενο «Επιτροπεία Ελευθέρας Ζώνης».

Την Δευτέρα 23 Απριλίου 1923, στις 7 το απόγευμα συνήλθε στο Διοικητήριο ύστερα από πρόσκληση του Γενικού Διοικητή της Θεσσαλονίκης η Επιτροπεία της Ελευθέρας Ζώνης Θεσσαλονίκης με βάση το νόμο 390/17.11.1914 και το ΒΔ της 15/2/1923. Η Επιτροπεία εκλέγει πρόεδρο, αρχικά έναν αντιπρόεδρο και αργότερα δύο αντιπροέδρους, για την εκτέλεση των αποφάσεών της συγκροτείται «Εκτελεστική Επιτροπή» αποτελούμενη από τον Πρόεδρο και δύο άλλα μέλη της Επιτροπείας, ενώ ο Γενικός Διοικητής Θεσσαλονίκης έχει την ευθύνη της γενικής εποπτείας. Αποτελείται από έναν αντιπρόσωπο του Δήμου Θεσσαλονίκης, δύο αντιπροσώπους του Εμπορικού Επιμελητηρίου, έναν του Εμπορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, έναν του βιομηχανικού Συνδέσμου Θεσσαλονίκης, τον επιθεωρητή Δημοσίων Έργων, τον διευθυντή του τελωνείου, τον λιμενάρχη, τον κυβερνητικό επίτροπο των Σιδηροδρόμων και Τροχιοδρόμων, ανώτερο υπάλληλο της Γενικής Διοίκησης και έναν αντιπρόσωπο του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας.

Τα πρώτα χρόνια η Ελεύθερη Ζώνη δεν λειτουργούσε κανονικά. Χρειάστηκε χρόνος ώστε να καθοριστούν τα όρια της ΕΖΘ, να κατασκευαστούν τα περιτειχίσματα, να γίνουν τα πρώτα τεχνικά έργα, να προσληφθεί το αναγκαίο προσωπικό και να εξοπλιστεί με τις αναγκαίες υποδομές. Ο υπηρεσιακός κανονισμός της ΕΖΘ θα δημοσιευθεί με Βασιλικό Διάταγμα στις 29 Δεκεμβρίου 1923. Σύμφωνα με αυτόν τα Γραφεία και οι Υπηρεσίες διευθύνονται από τον Γραμματέα της Επιτροπείας ο οποίος φέρει τον τίτλο «Διευθύνων Γραμματεύς Επιτροπείας Ελευθέρας Ζώνης Θεσσαλονίκης.

Τον Οκτώβριο του 1925 η επιτροπεία της ΕΖΘ είχε επιτύχει την εγκατάσταση σιδηροδρομικής γραμμής ανάμεσα στον κεντρικό Σιδηροδρομικό Σταθμό και το λιμένα και είχε συνεννοηθεί με τις στρατιωτικές αρχές. Επίσης παρήγγειλε από την Γαλλία μεταλλικά υπόστεγα και την επισκευή της Υγειονομικής Αποθήκης. Συνολικά οι αποθήκες έφταναν στα 55.000 τμ. Η ΕΖΘ μίσθωσε το κτίριο των γραφείων της από την Οθωμανική Τράπεζα τον Οκτώβριο του 1925. Πρόκειται για το κτίριο που σήμερα στεγάζεται το Λιμεναρχείο. Ωστόσο, τότε ήταν διώροφο.

Η ΕΖΘ άρχισε να λειτουργεί από τις 19 Οκτωβρίου 1925. Στις 18 Οκτωβρίου 1925 στις 10:30 το πρωί έγιναν τα εγκαίνια της λειτουργίας της ΕΖΘ στα γραφεία της ΕΖΘ «μετά πάσης επισημότητος».

Τα έσοδα της Ελεύθερης Ζώνης προέρχονται από τις εισφορές του προϋπολογισμού του Δήμου, τις εισπράξεις των τελών, τα δικαιώματα από την εκμετάλλευση του λιμανιού. Το 1925 έλαβε δάνειο 18 εκατομ. δρχ από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας και το 1926 έκτακτη χορήγηση από τον κρατικό προϋπολογισμό 10 εκατομ. δρχ. για την κατασκευή έργων εντός της Ζώνης. Το 1928 έλαβε δάνειο 15 εκατομ. δρχ και 80.000 λίρες Αγγλίας από το Ταμείο παρακαταθηκών και Δανείων, ενώ επίσης έλαβε 2 ½ εκατομ. δρχ επιχορήγηση από το κράτος. Η Ελεύθερη Ζώνη Θεσσαλονίκης προέβη στην εκτέλεση πολλών τεχνικών και αποθηκευτικών έργων με πιο σημαντικό την ανάπτυξη των διακλαδώσεων των σιδηροδρομικών γραμμών. Η έκτασή της επεκτάθηκε την δεκαετία του 1920, ενώ η περιουσία μεγάλωσε με αναγκαστικές απαλλοτριώσεις ακινήτων τόσο εντός όσο και εκτός της Ζώνης.

Επιτρέπεται η λειτουργία στο εσωτερικό της ΕΖΘ βιομηχανικών καταστημάτων που θα επεξεργάζονται τα εμπορεύματα και θα τα επανεξάγουν μεταποιημένα. Στόχος να αναπτυχθεί η ελληνική βιομηχανία και να δημιουργηθεί παράλληλα μια συνεχής εξαγωγική και εισαγωγική κίνηση. Η ΕΖΘ και αργότερα η ΕΖΛΘ δεν έχει παρά μερική αρμοδιότητα στις φορτοεκφορτώσεις και τις μεταφορές του λιμένα. Η ευθύνη της ΕΖΘ και αργότερα της ΕΖΛΘ περιορίζεται στα υποκείμενα φόρων μόνο εμπορεύματα στην περιοχή της Ελευθέρας Ζώνης, "δηλαδή κινητά και από Sotto Palago, δηλαδή από της πλευράς του πλοίου και εντεύθεν." Αντίθετα, "αι εκφορτώσεις εντός του πλοίου, αι γνωσταί ως εργασίαι κύττους, ως και όλαι αι εκφορτώσεις και μεταφοραί εις τον Ελεύθερον Λιμέναν υπάγονται εις την αρμοδιότητα του Γραφείου Εργασίας Λιμένος".

Το πρωί της 9ς Απριλίου 1941 τα γερμανικά στρατεύματα, αφού διέσπασαν το Γιουγκοσλαβικό και Ελληνικό Μέτωπο κατέλαβαν την Θεσσαλονίκη και εντός της ημέρα το λιμάνι διώχνοντας τους υπαλλήλους και των τριών οργανισμών. Όλα τα εμπορεύματα ιδιωτικά και δημόσια, παρά τους κανόνες του δημοσίου διεθνούς δικαίου χαρακτηρίστηκαν από την γερμανική στρατιωτική διοίκηση λεία πολέμου και κατασχέθηκαν για να μεταφερθούν στην Γερμανία ή να διατεθούν στον στρατό κατοχής. Όλες οι αποθήκες όπως και το κτίριο της ΠΑΕΓΑ επιτάχθηκε από τους Γερμανούς, μέχρι και την αποχώρησή τους το 1945.

Η κατοχή διήρκησε μέχρι τον Οκτώβριο του 1944. Κατά το διάστημα όμως αυτό το λιμάνι αποτελώντας ζωτικό στρατιωτικό κέντρο μεταφορών του μετώπου της Νοτιοανατολικής Ευρώπης βομβαρδιζόταν από την αγγλική και αμερικανική αεροπορία με πολύ καταστροφικά αποτελέσματα. Από τους βομβαρδισμούς καταστράφηκε τεχνικός και αποθηκευτικός εξοπλισμός του λιμανιού, το καταστροφικό έργο ολοκληρώθηκε όταν κατά την υποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων ανατινάχθηκαν όλες υπόλοιπες λιμενικές εγκαταστάσεις της Θεσσαλονίκης μεταξύ των οποίων και της Γιουγκοσλαβικής Ζώνης. Από το σύνολο των τεχνικών και αποθηκευτικών εγκαταστάσεων, το 80% καταστράφηκαν μερικώς ή ολικώς, η αξία των οποίων υπολογιζόταν σε 94.365.000 προπολεμικές δρχ ή 104.000 χρυσών εικοσοφράγκων με βάση τιμής του χρυσού στα 1945. Από αυτά τα ποσά, 62.565.000 προπολεμικές δρχ αναλογούν σε καταστροφές γραφείων, των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων και του συγκροτήματος των Σταβλων. Άλλες 24.800.000 προπολεμικές δρχ αναλογούν σε καθαρά τεχνικές και μηχανολογικές εγκαταστάσεις, ενώ 7.000.000 προπολεμικές δρχ για τα ψυγεία.
Κατά το Νοέμβριο του 1944, μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, ο λιμένας παρουσίαζε την εξής εικόνα:

1. Όλα τα κρηπιδώματα είχαν ανατιναχθεί, πολλά εκ θεμελίων
2. Ο κυματοθραύστης ανατινάχθηκε στα περισσότερα τμήματα ώστε να μην παρέχει ασφάλεια
3. Όλα τα παραλιακά υπόστεγα είχαν ανατιναχθεί
4. Οι περισσότερες εσωτερικές αποθήκες είχαν καταστραφεί
5. Οι μισοί στάβλοι είχαν καταστραφεί τελείως
6. Το κτίριο των Τελωνείων καταστράφηκε κατά το ήμισυ. Επίσης καταστράφηκαν τα κτίρια του λιμενικού ταμείου και του Λιμεναρχείου
7. Το Σιδηροδρομικό δίκτυο υπέστη ολοκληρωτική καταστροφή
8. Το σιλό καταστράφηκε και λεηλατήθηκε από τους Γερμανούς πριν από την αποχώρησή τους
9. Όλοι οι γερανοί ανατινάχθηκαν στην θάλασσα
10. Ολόκληρη η λεκάνη του λιμανιού και οι είσοδοί του αχρηστεύθηκαν με εσκεμμένη καταβύθιση πλοίων
11. Το συγκρότημα των ψυγείων είχε καταστραφεί τελείως

Όταν η ΕΖΘ κατά τον Μάρτιο του 1945 κλήθηκε να συνεχίσει τις εργασίες της έπρεπε να επιμεληθεί με δικά της έξοδα, από τη μία την ανοικοδόμηση του λιμανιού πάνω στα ερείπια και από την άλλη ταυτόχρονα να συνεχίσει την επιτακτική παραλαβή, εναποθήκευση και διαφύλαξη των αποστολών τροφίμων και λοιπών εφοδίων που αποστέλλονταν από τους Συμμάχους. Η επαναλειτουργία της ΕΖΘ διευκολύνθηκε κατ’ αρχάς από σποραδικές και πρόχειρες επισκευές τις οποίες εκτέλεσαν οι βρετανικές Στρατιωτικές Υπηρεσίες τόσο στο τμήμα του κρηπιδώματος της ανατολικής προβλήτας όσο και σε κάποιες παραλιακές αποθήκες. Οι επισκευές όμως αυτές ήταν ελάχιστες γιατί οι εσωτερικές εγκαταστάσεις ήταν μια μάζα ερειπίων και το εξωτερικό περιτείχισμα της Ζώνης, το οποίο ήταν σημαντικό για την ασφάλεια των αποθηκευμένων εμπορευμάτων ήταν σε εν πολλοίς κατεστραμμένο.
Άμεσα επιδιορθώθηκε το περιτείχισμα, ενώ σταδιακά μέχρι το 1951 ανακατασκευάσθηκαν από την αρχή πέντε καταστραμμένες αποθήκες επιφάνειας 7.700 τ.μ., επισκευάστηκαν πολλές αποθήκες, κτίρια, αλλά και τμήμα των εγκαταστάσεων των στάβλων ώστε να επαναλειτουργήσουν, κατασκευάστηκαν νέα μικρότερα κτίρια, όπως ζυγιστήρια, φυλάκια, λουτήρες, γραφεία κλπ, απομακρύνθηκαν οι σωροί των συντριμμάτων, αποκαταστάθηκε η σιδηροδρομική σύνδεση με τον Σταθμό της Θεσσαλονίκης και επισκευάσθηκαν οι ζημιές του σιδηροδρομικού δικτύου εντός του λιμανιού, τα δίκτυα ηλεκτροφωτισμού και ύδρευσης, οργανώθηκε εκ νέου η Πυροσβεστική υπηρεσία του Λιμανιού και επισκευάσθηκαν οι κύριες οδικές αρτηρίες του λιμανιού κατά το πλείστον με νέους κυβόλιθους, συνολικά 21.700 τμ.

Αποπερατώθηκε η κατασκευή της νέας προβλήτας Λαγκασαιρ, δυτικά του λιμανιού. Η κατασκευή είχε αρχίσει το 1938 από το ΛΤΘ, αλλά διακόπηκε λόγω του πολέμου. Μετά την απελευθέρωση, τα βρετανικά Στρατεύματα ξεκίνησαν την κατασκευή, ενώ από τον Μάρτιο του 1946 ανέλαβε το ΛΤΘ. Το νέο κρηπίδωμα της παραλιακής οδού του Κεντρικού Λιμένος κατασκευάσθηκε από το ΛΤΘ με την συνδρομή του Αμερικανικού οργανισμού «Steers Gross». Από το ΛΤΘ και τις αμερικανικές υπηρεσίες (AMAG) επισκευάσθηκαν άλλα κρηπιδώματα και ο κυματοθραύστης. Μετά την εκτέλεση των έργων αυτών η ΕΖΘ διέθετε κρηπιδώματα συνολικού μήκους 1255 μ τα οποία παρείχαν την δυνατότητα ταυτόχρονης πλεύρισης σε δέκα πλοία με βάθος θάλασσας από οκτώ έως δέκα μέτρα.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 υπήρχε η αίσθηση ότι ο λιμένας είχε σχετικά αποκατασταθεί και ως ένα μικρό βαθμό εκσυγχρονισθεί. Στην κατεύθυνση εξορθολογισμού της λειτουργίας του λιμανιού, στα τέλη του 1953 συγχωνεύτηκαν οι δύο μέχρι τότε δημόσιοι οργανισμοί, δηλαδή η ΕΖΘ και το ΛΤΘ, σε έναν νέο δημόσιο οργανισμό με την επωνυμία Οργανισμός Ελευθέρας Ζώνης και Λιμένος Θεσσαλονίκης, ΕΖΛΘ.

Η ΕΖΘ κατά την συγχώνευση των δύο οργανισμών θα έχει καθαρή περιουσία η οπολια θα ανέρχεται στο ποσό των 20.604.000.000 δρχ και αποτελείται κυρίως από ακίνητα και εγκαταστάσεις. Η περιουσία αυτή των πλέον 20 δισεκατομμυρίων δραχμών είναι προϊόν της εκμετάλλευσης της περιοχής του λιμένα και προκύπτει από την εκτέλεση των ετήσιων προϋπολογισμών της ΕΖΘ από το 1925. Συγκεκριμένα οι εκάστοτε ετήσιοι προϋπολογισμοί "αφίνουν περιθώριον πλεονάσματος εκ δραχμών 800.000.000 δρχ. ετησίως κατά μέσον όρον, το οποίον διατίθεται δια την εκτέλεσιν έργων". (πρακτικά ΔΣ ΕΖΛΘ, 1953-12-21) Οι πόροι της ΕΖΘ ήταν 1) παγία προσφορά του Δήμου, 2 ποσοστό επί εισπραττομένων δημοτικών φόρων, 3 δικαιώματα επί της εκμετάλλευσης του λιμένα Θεσσαλονίκης, 4 δικαιώματα του Δημοσίου επί της εκμετάλλευσης του λιμένα Θεσσαλονίκης, δικαιώματα επί των τελωνειακών εισπράξεων στο λιμένα Θεσσαλονίκης. Από το 1941 όμως η ΕΖΘ έπαυσε να εισπράττει την πάγια εισφορά του Δήμου και τα ποσοστά επί των εισπραττόμενων δημοτικών φόρων τα οποία μέχρι τότε προσέφεραν 3.000.000 δρχ. ετησίως. Ουσιαστικά, μόνο το ποσό των τελωνειακών υπερημεριών εισπράττει τα οποία δεν υπερβαίνουν τις 100.000.000 δραχμές ετησίως. Συνεπώς, η ΕΖΘ διαθέτει ως μόνους πόρους για την εκμετάλλευση και τη διοίκηση του λιμένα "τα αποθήκευτρα και τα δικαιώματα επί των φορτοεκφορτωτικών και κομιστικών εργασιών". Οι τελωνειακές υπερημερίες ανέρχονται περίπου στο 1% των εσόδων της. Για την εκτέλεση έργων διαθέτει περίπου 1.000.000 δρχ. Τα κομιστικά δικαιώματα παραμένουν από το 1950 έως το 1954 χωρίς αύξηση. Μάλιστα, ο λιμένας του Πειραιά θεωρείται πιο ακριβώς κατά 30% έως 120% ανάλογα την περίπτωση. τα αποθηκευτικά δικαιώματα παραμένουν σταθερά από τον Μάρτιο του 1947 έως το 1954 παρά την αύξηση του Τιμαρίθμου από 140 έναντι 400.